Artikulli është përkrahur nga Community Development Fund dhe financuar nga Ambasada e Suedisë në Kosovë. Ky artikull është punuar nga studentët kosovar Albulena Kokollari, Elona Kurti dhe Agrinë Baraku.
Pikëpamjet dhe mendimet e shprehura në këtë artikull janë ekskluzivisht të studentëve. Ato nuk pasqyrojnë politikën ose pozicionin zyrtar të SIDA-s, QEVERISË SUEDEZE, CDF apo KOSID.
–Kosova është një vend në zhvillim dhe si i tillë ka probleme dhe sfida të mëdha. Ndër ato më të spikaturat është shpërndarja dhe prodhimi i energjisë. Kosova prodhimin më të madh të energjisë e ka nga burimet fosile siç është qymyri i llojit linjit ose siç njihet ndër kategoritë më të ulëta të qymyrit, pasi që ka nivel të ulët të karbonit dhe sulfurit në përbërjen e saj. Prodhimi i energjisë në tërë Kosovën bëhet kryesisht nga operatori shtetëror Korporata Energjetike e Kosovës (KEK), me rreth nëntëdhjetë e shtatë përqind (97%), ndërsa ka nivel të ulët të përdorimit të resurseve të tjera të ripërëritshme siç janë ajo ujore, e erës apo solare me rreth 3% nga këto burime.
Basenet më të rëndësishme qymyrmbajtëse janë: 1) Baseni i Kosovës; 2) Baseni i Dukagjinit; dhe 3) Baseni i Drenicës.
Minierat e qymyrit në Kosovë janë: Miniera “KOSOVA” – Hade, Obiliq; Miniera “DARDHISHTË” – Dardhishtë, Obiliq; Miniera nëntokësore “SIBOVC” – Obiliq; Miniera “ZGAFELLA E RE” në Mirash, Obiliq; Miniera nëntokësore “BABUSH I MUHAXHEREVE” Lipjan.
Qymyri është një shkëmb sedimentar i djegshëm i zi ose kafe-zi me një sasi të madhe karboni dhe hidrokarburesh. Qymyri klasifikohet si një burim energjie jo i rinovueshëm sepse duhen miliona vjet për t’u formuar. Qymyri përmban energjinë e ruajtur nga bimët që kanë jetuar qindra miliona vite më parë në pyjet moçalore. Presioni dhe nxehtësia që rezultoi i shndërruan bimët në substancën që ne e quajmë qymyr. Në Kosovë gjendet qymyri i llojit Linjit.
Vlerat mesatare të parametrave të cilësisë së linjitit të zonave të ndryshme të minierave janë: Përmbajtja e lagështisë: varion midis 35% dhe 50%.
Përmbajtja e hirit: ndërmjet 12% dhe 21% në shtresën e qymyrit. Vlerat mesatare janë rreth 14% deri në 17%.
Vlerat e ngrohjes: 7800 kJ/kg mesatarisht në zonën e Bardh-Mirashit. 8100 kJ/kg në zonën e Sibovcit. Nga rezervat totale: 29% ( > 8,4 MJ/kg); 43% (7,7 – 8,4 MJ/kg); 25% (5,8 – 7,7 MJ/kg).
Squfur: 1% në të gjitha pjesët e minierave/depozitimit duke përfshirë një përmbajtje mesatare e squfurit të djegshëm prej 0,35 %.
Gëlqere: Përqendrimi i gëlqeres është i mjaftueshëm për të thithur sasi të konsiderueshme të SOX gjatë djegies në mënyrë që të mos kërkohet desulfurizimi i gazrave të gripit.
Tregu i linjitit në Kosovë dominohet qartë nga kërkesa e termocentraleve vendore. Kërkesa mesatare vjetore për thëngjill për prodhimin e energjisë elektrike është 7,5 Mt. Totali i linjitit për përdorim për qëllime ose konsumatorë të tjerë nga termocentralet vlerësohet në 500,000 t/a. Me këtë, Kosova mund të përfitojë nga rezervat e saj të mëdha dhe nga pozicioni i saj në qendër të Evropës Juglindore, ku mungesa e energjisë elektrike pritet të arrijë në periudhën afatmesme dhe afatgjatë.
Siç mund ta dijmë, thëngjilli përbën pjesën më të madhe të burimeve të energjisë në Kosovë, rreth 97%. Në vitin 2020 sasia e thëngjillit në dispozicion si burim primar për prodhimin e energjisë ka qenë 1590.87 ktoe, dhe linjiti përbën 99.95% te tij me 1589.47 ktoe. Rregullimi ligjor për qymyrin është i mangët dhe paraqet një problem në këtë industri.
Ligji për Miniera dhe Minerale është ligji më i rëndësishëm që e trajton qymyrin. Me këtë ligj parashihet që rregullore për sigurinë minerare dhe ato për mbrojtjen e mjedisit të jenë të përputhje me acquis communitaire (akti komunitar) të BE-së. Strategjia Minerare (SM) për periudhën 2012-2025 përbën aktin kryesor sa i përket gjendjes aktuale të qymyrit dhe planeve për të. Edhe këtu, një ndër objektivat kryesore të paraqitura, është plotësimi i infrastukturës ligjore dhe rregullatore. Nga masat që parashihet të merren në këtë drejtim janë: “Plotësimi i bazës ligjore që mundëson reformimin dhe ristrukturimin e sektorit minerar në përpupthje me praktikat më të mira ndërkombëtare.”
Së fundmi Kosova ka gjeneruar rritje të vazhdueshme ekonomike, ka përmirësuar standardet e jetesës dhe ka bërë hapa të rëndësishëm në ndërtimin e institucioneve. Megjithatë, performanca e fuqishme e rritjes së Kosovës nuk është shoqëruar me rritje të punësimit dhe ekonomia e Kosovës ka nevojë të përmirësohet nga modeli aktual i nxitur nga konsumi.
Kosova ka rreth 1.8 milionë banorë. Prodhimi i saj i energjisë elektrike është pothuajse tërësisht i varur nga dy termocentrale të linjitit: Kosova A (5 njësi me 800 MW të instaluara) dhe Kosova B (dy njësi me 678 MW të instaluar). Kapaciteti aktual i këtyre centraleve është rreth 915 MW gjithsej. Ata janë famëkeq për kontributin e tyre në ndotjen e ajrit dhe Kosova B është emetuesi më i lartë i pluhurit nga të gjitha termocentralet e qymyrit në Ballkanin Perëndimor.
Raporti i Komisionit të BE-së 2020 për Kosovën tregoi se, në vitin 2019, ishin regjistruar respektivisht 77 MW, 34 MW dhe 10 MW të energjisë hidroenergjetike, erës dhe diellore dhe kapaciteti i tyre total është vlerësuar të jetë 120 MW.
Korporata Energjetike e Kosovës sh.a. (KEK sh.a.) është ndërmarrja kryesore energjetike në Republikën e Kosovës. Ajo është e integruar vertikalisht dhe është korporatizuar në fund të vitit 2005. Asetet e Korporatës janë nën pronësi të plotë të Qeverisë së Republikës së Kosovës.
Tymi dhe hiri që dalin nga dy termocentralet në komunën e Obiliqit mbetët një shqetësim i madh i qytetarëve të Kosovës.
Termocentralet e qymyrit lirojnë mijëra tonë ndotës të rrezikshëm të ajrit çdo vit duke bërë një kontribut në ndotjen e ajrit në rajonin e Ballkanit dhe më gjerë. Fabrikat ekzistuese të qymyrit në Kosovë krijojnë gjithsej ndërmjet 70 dhe 169 milionë euro në vit kosto shëndetësore për njerëzit dhe qeveritë në rajon. Për shkak të udhëtimit në distanca të gjata të ndotësve në ajër, impiantet në Kosovë po krijojnë gjithsej ndërmjet 144 dhe 352 milionë euro shpenzime shëndetësore në vit në Evropë. Impiantet në Kosovë në përgjithësi funksionojnë me standarde të ulëta mjedisore duke gjeneruar nivele të larta të emetimeve ndotëse dhe ndikime të larta në shëndet.
Ndotja e ajrit në Kosovë është shqetësuese. Ai vjen nga emetimet si oksidet e azotit, oksidet e squfurit, dioksidi i karbonit, amoniaku, metani, ozoni në nivelin e tokës dhe komponimet organike të paqëndrueshme, dhe një përbërje organike e paqëndrueshme jo metan. Burimet kryesore të ndotjes në rastin e Kosovës janë KEK-u (me termocentralet e tij) 5.8 milionë tonë emetim CO2, transporti, druri dhe qymyri, industritë, bujqësia (plehra dhe pesticide) dhe mbeturinat.
Mbetjet industriale rrjedhin nga KEK-u, SHarrcem, Ferronikeli, dhe industri të tjera. KEK-u hedh hirin e tij dhe ky vend është kthyer në një ujë blu shumë të dehur, që është shumë shqetësuese.
EFIÇIENCA E ENERGJISË
Mungesa e burimeve të mjaftueshme të energjisë dhe kapitalit për t’i shfrytëzuar ato burime, ka ngritur nevojën për shfrytëzim sa më efiçient të sasisë ekzistuese të energjisë. Përmirësimet e efiçencës së energjisë i referohen reduktimit të energjisë së përdorur për një shërbim të caktuar (ngrohja, ndriçimi etj.) ose niveli i aktivitetit. Investimet në efiçiencën e energjisë në Kosovë, sikurse edhe gjithë investimet tjera në përgjithësi, kanë munguar për gati dy dekada gjatë kohës së represionit. Për shkak të zhvillimeve gjeopolitike, luftës dhe probleme të shumta ekonomike, Kosova besohet të jetë e fundit nga vendet e rajonit sa i përket efiçiencës së energjisë. Korniza ligjore e Kosovës në fushën e efiçiencës së energjisë është i mangët dhe në shumë raste e pazbatueshme në praktikë. Në formën e tanishme, ligji ka rregulluar në mënyrë të qartë krijimin e Agjencisë së Kosovës për Efiçiencë të Energjisë, por nuk ka rregulluar shumë prej masave dhe detyrave që duhet të ndërmerren në drejtim të arritjes së nivelit të pritur të efiçiencës. Një pjesë e akteve nënligjore ende nuk janë formuar, që si rrjedhojë kanë bërë që kompletimi i bazës ligjore të mbetet një sfidë e papërfunduar tërësisht.
Ashtu siç kërkohet nga Marrëveshja për Stabilizim – Asociim, korniza ligjore që e bën rregullimin në fushën e energjisë tenton të jetë në pajtim me acquis të BE-së. Sa i përket efiçencës së energjisë në Kosovë, me relevancë janë: Ligji për Efiçiencë të Energjisë (Nr. 06/L -079 ); Ligji për Energjinë (Nr. 05/L-081); Ligji për Energjinë Elektrike (Nr. 05/L – 085).
Kosova si anëtare e Komunitetit të Energjisë është e obliguar t’i implementojë direktivat Evropiane të kësaj fushe. Ajo është zotuar të arrijë objektivat e vendosura nga direktiva 2006/32/EC e cila ka për qëllim uljen e përdorimit të energjisë për 9% si dhe direktiva 2012/27/EC për efiçiencë të energjisë. Kjo direktivë, ka synuar që deri në vitin 2020 të ulë emetimet e gazrave serrë për 20%, të arrijë energji të ripërtëritshme për 20% dhe të përmirësojë efiçiencën e energjisë për 20%.
Strategjia për Energjinë e Republikës së Kosovës është instrument shumë me rëndësi, i cili përcakton objektivat strategjike shtetëror për furnizimin e sigurtë me energji për vitet 2017 – 2026. Kjo strategji krijohet në bazë të Ligjit për Energjinë dhe është përgjegjëse për vlerësimin e progresit të deri tanishëm dhe marrjen e vendimeve për hapat e ardhshëm, për zhvillimin e sistemit të qëndrueshëm energjetik. Dy nga pesë objektivat në këtë Strategji janë: 1) Sigurimi i furnizimit të qëndrueshëm dhe cilësor me energji elektrike dhe me kapacitete të nevojshme për një sistem stabil të energjisë elektrike; dhe 2) Plotësimi i caqeve dhe obligimeve me efiçiencë të energjisë, burime të ripërtëritshme të energjisë dhe mbrojtje të mjedisit.
Burimet e ripërtrishme me qëndrueshmëri, nëpërmjet burimeve diellore dhe të erës janë alternativa në të cilat ne duhet të fokusohemi. Që Kosova të përmbushë direktivat e Komunitetit të Energjisë dhe të konsiderohet për anëtarësim në BE, ajo duhet të diversifikojë përzierjen e saj duke integruar BRE-të. Aktualisht Kosova është nën qeverisjen e institucioneve shumë nxjerrëse, të cilat përmes institucioneve formale dhe joformale duan të ruajnë interesin dhe përfitimin e tyre në dëm të qytetarëve. Ne duhet të sigurohemi që të zgjedhim njerëz, interesat dhe politikat e të cilëve përputhen me ato të zhvillimit të qëndrueshëm. Qeveria duhet të zbatojë ligjet e saj (si ligji për mbrojtjen e ajrit) dhe rregulloret dhe të sigurojë që këto të mos mbeten vetëm në letër.
Bashkimi Evropian ka për synim të krijojë një ekonomi me emetime zero të gazrave serrë deri në vitin 2050 si pjesë e Marrëveshjes Evropiane të Gjelbër. Kështu që largimi i plotë i qymyrit duhet të jetë në krye të agjendës sonë në planin afatgjatë. Por së pari, duhet të ndërmarrim hapa më të vegjël, sepse ky qëllim nuk është diçka që mund të arrihet shpejt
Hapi i parë do të ishte rehabilitimi i Kosovës B, në mënyrë që të sigurojmë funksionimin e saj edhe për disa vite të tjera, i cili gjithashtu do të luajë një rol derisa Kosova t’i nënshtrohet tranzicionit në BRE. Ne duhet ta pajisim Kosovën B “me pajisje për reduktimin e emetimeve, të riparojmë precipitatorët ekzistues elektrostatikë dhe një mjet për reduktimin e pluhurit të larguar nga sistemet e trajtimit të linjitit dhe hirit.” Duke bërë përmirësime teknike, ne mund të rrisim kapacitetin e saj neto prej 309 MW. Ose rehabilitimi i Kosovës A, pasi tani KEK-u ka shpallur tenderin për studimin e fizibilitetit për rehabilitimin e Kosovës A, i cili është 1.5 milionë euro.
Një opsion tjetër që mund të ndihmojë tranzicionin tonë duke siguruar që oferta plotëson kërkesën është gazi. Edhe pse nuk është një burim i rinovueshëm, ai është shumë më i qëndrueshëm sepse, në krahasim me të, linjiti liron dy deri në tre herë më shumë karbon.
Kosova është vend në zhvillim, dhe si e tillë është duke kaluar sfida të ndryshme. Njëra nga sfidat është edhe përballja e shumë vështirësive të strategjisë së qymyrit. Qymyri konsiderohet si eneregji e pa ripërtëritshme, pasi i duhen miliona vitet të rigjenerohet, rrezikohet të shterret si burim energjie. Në Kosovë gjenden dy termocentralet që prodhojnë energji elektrike nga qymyri i llojit linjit, e kjo ka sjellë shumë paknaqësi nga komuniteti që jetojnë afër këtyre termocentraleve, por nga kjo ndotje është e prekur edhe kryqendra e Kosovës, Prishtina. Përveç ndotjes së ajrit, nga kjo strategji e energjisë ka ndotje të tokës, ujit, biodiversitetit gjithashtu ka edhe probleme shëndetësore. Kosova duhet të shikoj opsione tjera të prodhimit të energjisë si ajo e rinovueshme dhe masave të efiçencës së energjisë.
Duke pasur parasysh se Kosova ka synim integrimin evropian, asaj i duhet edhe të zbatojë politikat dhe caqet e paracaktuara nga Bashkimi Evropian që kanë të bëjnë me ndryshimet klimatike. Kosova, si anëtare e Komunitetit të Energjisë ka marrë përsipër obligimet ndërkombëtare që të rrisë prodhimin e energjisë nga burimet e ripërtëritshme dhe të zvogëlojë emetimet e gazrave serrë. Deri tash ajo, ka miratuar ligje dhe akte të ndryshme që çojnë drejtë këtyre objektivave. Poashtu, është duke vazhduar punën e saj në ndërtim të infrastrukturës ligjore përmes hartimit të planeve strategjike për t’i arritur objektivat e zotuara.
